Người của gia đình: Quần thể tượng ở Thánh địa La Vang: Nơi nghệ thuật thăng hoa

Tiềm thức thờ Mẫu hay Mẹ Cả là phổ biến trong mọi nền văn hóa. Đơn cử việc sùng bái các di tích Thánh Mẫu Maria trên thế giới đã khiến các di tích này trở nên tâm điểm hành hương của tín đồ đạo gia tô, như Lourdre (Pháp), Fatima (Bồ Đào Nha), Plaza del Pilar (Tây Ban Nha), Guadalupe (Mexico)… Ở Việt Nam, cách thị xã Quảng Trị vài cây số, ở huyện Hải Lăng, La Vang không chỉ là một thánh địa hành hương của người đạo thiên chúa Việt Nam…

Qua nhiều thăng trầm, La Vang nhiều lần phải tái thiết. Trong các cuộc tái thiết đó, quần thể tượng ở thánh địa này là công trình sáng tạo của điêu khắc gia Lê Ngọc Huệ (còn gọi là Bernard Huệ, sinh năm 1936 ở Huế) cùng với sự hiệp tác đắc lực của người học trò tài hoa của ông là Mai Chửng. Khi ấy Lê Ngọc Huệ mới tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Montpeller (Pháp), đang là giáo sư Trường Cao đẳng Mỹ thuật Huế, ông đã thổi một luồng gió mới của chủ nghĩa đương đại vào điêu khắc Việt Nam.

Quần thể tượng được thực hiện từ năm 1961-1962, gồm 15 pho đặt trên bệ, chất liệu tổng hợp từ xi măng trắng, nằm dọc tương hợp hai bên đường lát đá và rải thảm cỏ từ cổng tam quan đi vào trong khuôn viên Công trường Mân côi. Diện tích công trường 30 x 480 mét. Khuôn viên này dẫn đến đền thờ và lễ đài ngoài trời, cũng là hình ảnh thu nhỏ của đàn tế Nam Giao ở Huế.

Toàn cảnh công trường Mân Côi

Mùa Hè năm 1972, công trường Mân Côi bị bom đạn cày xới lổ đổ, một số bức tượng bị toang hoang hoặc bị rạn vỡ trầm trọng. Chỉ còn ba cây đa nhân tạo nơi đài Đức Mẹ là vẫn đứng vững, vẹn nguyên. Dấu tích hoang tàn kéo dài đến năm 1975. Từ năm 1995, Công trường Mân Côi đã được tái thiết hầu như nguyên trạng ban đầu với thành rào bao quanh, sân cỏ, trồng cây, đèn cao thế, lối đi được lát gạch chạy thẳng từ cổng tam quan đến lễ đài, và quần thể tượng bị hư hại cũng đã được phục chế.

Cuộc cải cách về tư duy điêu khắc

Chủ đề 15 pho tượng của Lê Ngọc Huệ ứng với sự chiêm ngắm 15 mầu nhiệm Mân Côi gồm 5 sự vui, 5 sự thương và 5 sự mừng. Về mặt nghệ thuật, nhóm tượng La Vang lần trước nhất mang phong cách đương đại trừu tượng vào điêu khắc hiện đại Việt Nam, mà ở đây là sự kết hợp những khối hình học được tinh giản và cách điệu hóa, đạt tới mức vừa trừu tượng vừa cụ thể, cũng là trào lưu của nghệ thuật đương đại phương Tây, vốn trở về việc tái hiện nghệ thuật nguyên thủy của các nền văn hóa. Tuy thế, quần thể tượng vẫn chủ tâm giữ tính biểu trưng và trình diễn.# Để gần gũi với nhân dân hơn.
Điều đáng kể ở đây, không chỉ có sự dáng điệu hình khối, Lê Ngọc Huệ đã vậy đem đường nét vào trong điêu khắc để tạo hiệu quả về bóng sáng tối giữa các mảng hoặc khối với tiết điệu đầy thi vị, vừa như dụng cụ dẫn dắt thị giác tụ họp vào ý nghĩa hàm súc trong từng pho tượng khi chiêm ngắm.

Xem kỹ quần thể tượng với 3 bộ thì thấy mỗi bộ về hình thể điêu khắc súc tích được cái ý tưởng cốt của từng chủ đề. Ở bộ 5 sự vui điêu khắc đốn dùng những đường nét cong đầy nữ tính, hình khối tròn mềm mại, hài hòa, khi ứng dụng đường uốn lượn ăn nhịp của cử động và trang phục. Điều này thích hợp với những chủ đề giàu tình cảm như cảnh thiên thần truyền tin hoặc tình cảm giữa người nữ với nhau, việc sinh đẻ, tình mẹ con. Điêu khắc trong bộ 5 sự thương lại cốt tử dùng những mẫu khối hình học lập thể táo bạo và mãnh liệt hợp để miêu tả nỗi khắc khoải và khổ đau vừa trong nội tâm và thân xác của Chúa trong cuộc khổ nạn. Còn với bộ 5 sự mừng, những đề tài hoan hỉ, thăng hoa và tôn vinh, thì hình khối điêu khắc hầu hết trở về với hình khối mang tính biểu trưng, với đường nét tròn đầy của nữ tính để trình diễn.# Dạng viên mãn, nhất là với các bức diễn tả Đức Mẹ.

Quan yếu, dù ít người biết

Lê Ngọc Huệ từng ở trong ủy ban chuyên môn về mỹ thuật trong cuộc Triển lãm Mỹ thuật đệ nhất, gồm 22 nhà nước, tổ chức tại công viên Tao Đàn, Sài Gòn vào tháng 10/1962. Tại cuộc triển lãm này, Lê Ngọc Huệ và Điềm Phùng Thị là hai nhà điêu khắc quan yếu nhất của Việt Nam được mời gởi tác phẩm. Cả hai ngẫu nhiên trùng phùng qua hình tượng cột trụ linh tính hướng tới những khát vọng hòa bình, gia đình và thánh sư: Lê Ngọc Huệ với rường cột hòa bình, Điềm Phùng Thị với Trụ thần vật, ví như những trụ vật tổ (totem poles) hay trụ tượng nhà mồ Tây Nguyên đêm ngày đứng canh giữ giữa cõi sống và cõi bên kia là nơi cư ngụ của ông cha. Chúng ta hầu như thường có thông báo về hoạt động nghệ thuật của nhà điêu khắc Lê Ngọc Huệ kể từ sau cuộc đảo chính Ngô Đình Diệm năm 1963; ông đã sang Pháp sau đó.

Tác phẩm của Lê Ngọc Huệ để lại tuy chỉ trong một giai đoạn ngắn nhưng có những giá trị đóng góp lâu dài đối với nghệ thuật điêu khắc hiện đại Việt Nam. Quần thể tượng là 15 đóa hồng nhiệm mầu chất chứa nhiều dạng cảm xúc từ bi tráng đến thăng hoa của con người, vượt cảnh giới trần tục qua sự cứu chuộc của đạo và nghệ thuật, và nằm trong một không gian và thời gian kết tinh của linh tính qua những thăng trầm của lịch sử.

Có lẽ không tình cờ khi Quảng Trị là nơi 21 năm phân cách hai miền Nam - Bắc với vĩ tuyến 17; nơi có dòng sông Thạch Hãn đẫm “mồ hôi của đá”; nơi sang nhiều bãi bể nương dâu của hơn 200 năm phân tranh Trịnh - Nguyễn, “Mẹ thương con ra cầu Ái Tử”; nơi được mệnh danh là “con đường buồn thiu” trong chiến tranh 1946-1954; và rốt cuộc là nơi gánh chịu điêu tàn nhất của thời 1960-1975, lại trở nên nơi kết tụ tinh hoa của những thăng hoa nghệ thuật.

Sau đây xin giới thiệu thêm nhóm tượng 15 nhiệm mầu Mân Côi ở La Vang

Nhóm tượng 1: NĂM SỰ VUI